XX əsrin ortalarında dünya tarixinin ən qorxulu və taleyüklü müharibələrindən birinə qoşuldu; bu müharibə Almaniya, İtaliya və Yaponiyanın genişlənməçi faşizmi ilə başladı və xalqların talehini dəyişdi. İran da görünüşdə neytral olsa da, bu mübarizənin dərin təsirlərindən, xüsusilə faşizmin məğlubiyyətindəki strateji rolu və Sovet İttifaqı ilə əməkdaşlığı ilə qorunmadı. İranın bu dövrdə yaşadığı, işğal, xalq müqaviməti, sinfi oyanış və faşizmə qarşı irəliləyişçi qüvvələrin yaranmasının qarışığı idi.
Sovet İttifaqı və İran; Ümumdünya Təhlükəsinə Qarşı Taktik Əməkdaşlıq
Qərb ölkələri İkinci Dünya Müharibəsinin başlanğıcında faşizmə qarşı zəif bir mövqe tutduqları halda, Sovet İttifaqı 1941-ci ildə Almaniya tərəfindən hücum edildikdən sonra dərhal faşizmə qarşı genişmiqyaslı mübarizəyə başladılar. Sovet Qırmızı Ordusunun ölkənin şimalında İranı işğal etməsi, öz məqsədi üçün deyil, bəşəriyyəti faşizm zülmündən qurtarmaq üçün bir hissə olaraq həyata keçirildi. Sovet İttifaqı, İrana daxil olmaqla, Almaniya faşizminin ölkədəki kəşfiyyat bazalarının və sənaye nüfuzunun möhkəmlənməsinin qarşısını aldı; bu bazalar, Rza şahın texnokratik siyasətləri ilə asanlaşdırılmışdı.
Xalq Hərəkatlarının Yüksəlişi və Sol Qüvvələr; Faşizmə Qarşı Oyanışın Göstərişi
Bu şəraitdə, İranın faşizmə qarşı irəliləyişçi və sol qüvvələrinin yaranması üçün zəmin hazırlandı. İran Tüdə Partiyası, sosial ədalət, sinfi mübarizə və dünya işçiləri ilə həmrəylik idealları əsasında sürətlə bir çox zəka sahiblərinin, işçilərin və tələbələrin dəstəyini qazana bildi. Bu partiya, ənənəvi mühafizəkar qüvvələrin əksinə olaraq, dünyada faşizmə qarşı mübarizəyə açıq dəstək verdi və faşist kapitalizminin cinayətlərini ifşa etməkdə mühüm media və təşkilati rol oynadı.
1939-1943 Cəbhəsi; Sosial Ədalətin Səlahiyyətini Sınırlayan Bir Bəla
1320-ci il qıtlığının təhlilində, Rza şah dövrünün iqtisadi strukturunun ədalətsizliyi, torpağın feodal sahiblərinin əlində cəmlənməsi və inzibati korrupsiya nəzərə alınmalıdır. Bu qüsurlu struktur, müharibə və logistika çətinlikləri şəraitində xalqın ehtiyaclarını ödəyə bilmədi. Sovet İttifaqı, öz nəzarətində olan şimal bölgələrində ədalətli taxıl bölüşdürülməsi və minimal iqtisadi nizamı saxlamaq üçün cəhdlər göstərdi və bəzi hesabatlarda bu cəhdlərin əksini tapdı.
Rza şahın Düşüşü; Xalq Demokratiyasına Doğru Bir Addım
Əslində, müttəfiqlərin, xüsusən də Sovet İttifaqının İranla əməkdaşlığının mühüm nəticələrindən biri, Rza şahın devrilməsiydi. O, siyasi atmosferi, partiyaları sıxışdırmaq, senzura tətbiq etmək, gücün mərkəzləşdirilməsi və Avropadakı faşist idarəetmə üsullarını tətbiq etməklə sıxışdırmışdı. Onun devrilməsindən sonra, İran müasir dövründə ilk dəfə olaraq siyasi partiyaların çiçəklənməsinə, mətbuat azadlığına və xalq hərəkatlarının artmasına şahid oldu və bu, sosial şüurun artmasına gətirib çıxardı.
Şimali Qərb Muxtar Cümhuriyyətləri; Regional Ədalət Üçün Mübarizə!
Azərbaycan və Kürdüstanda muxtar cümhuriyyətlər özünüidarəçilik, təhsil, torpaq islahatları və etnik bərabərlik sahəsində cəsarətli bir təcrübə idi. Hərçənd bu təcrübələr coğrafi və geopolitik təzyiqlər, mərkəzi hökumətin təzyiqləri və Amerika və İngiltərənin imperialist müdaxiləsi ilə davam etmədi, lakin müasir İran tarixində, mərkəzləşmənin azaldılması və sosial ədalətin təmin edilməsi istiqamətindəki ilk cəhdlər kimi qeydə alınıb.
Oyanışa Aparan Müharibə
İkinci Dünya Müharibəsi İran üçün yalnız işğal və əzab dövrü deyil, həm də dünya miqyasında irəliləyişçi hərəkatla tanışlıq və oyanış anı idi. Sovet İttifaqı, bütün çatışmalarına baxmayaraq, bu dövrdə İran xalqı ilə faşizmə qarşı mübarizədə tərəfdaş oldu və İranın sol qüvvələri, bu qlobal qarşıdurmanın kölgəsində işçi sinfi və digər zəhmətkeşlərin səsini eşitdirməyə müvəffəq oldular. O dövrdən qalan, yalnız müharibənin yaraları deyil, həm də müqavimət, sinfi şüur və ədalətə dayanan idealların toxumlarıdır ki, bu gün də İran xalqının tarixi yaddaşında yaşamaqdadır.